بانکها پولهای ما را جمع میکنند و آنها را یا به دیگران وام میدهند یا در جایی دیگر سرمایهگذاری میکنند. ولی اگر کسانی که وام گرفتهاند به هر دلیلی نتوانستند بازپرداخت کنند چه اتفاقی میافتد؟
یکی از وظایف بانک مرکزی این است که بر روی مؤسسات مالی و بانکها نظارت داشته باشد تا ورشکسته نشوند. برای این موضوع شاخصهای متعددی برای سطح عملکرد آنها تعریف شده است و اگر بانکها در سطحی زیر عملکرد خود فعالیت کنند بانک مرکزی میتوانند با استفاده از ذخایری که از آنها میگیرد به آنها کمک کنند. با تمام این شرایط بازهم ممکن است بانکها ورشکسته شوند. برای دیدن نمونه تاریخی آن کافی است بحران 2008 که از آمریکا شروع شد و به کل جهان سرایت کرد را در نظر بگیرید. در آن دوره به دلیل عدم توانایی پرداخت مشتریان در وامهای گرفته شده بسیاری از بانکها با مشکلات بسیاری مواجه شدند. دولت آمریکا دخالت کرد و به آنها وامهای بسیاری داد. اما بازهم تعدادی از آنها ورشکسته شدند.
اگر بانکها ورشکسته شوند چه اتفاقی برای حسابهای ما میافتد؟ آیا به پولی که در بانک گذاشته بودیم خواهیم رسید؟ برای این موضوع بانکهای مرکزی در دنیا و جهان صندوقهای را به وجود آوردهاند تا حسابهای مردم توسط آنها بیمه شوند. این صندوقها هیچ هزینه اضافی بر روی دست سپردهگذار نمیگذارند و بانکهای خصوصی و دولتی باید با پرداخت مبلغی بهطور سالیانه در آن عضو شوند. در این یادداشت خبرنگار بازار نیوز قصد دارد به بررسی کارکرد این بیمهها در آمریکا و ایران بپردازد.
آمریکا
تاریخ بیمه سپردههای بانکی در آمریکا به سال 1930 و رکود بزرگ برمیگردد. در آن زمان مردم آمریکا نسبت به عملکرد بانکها و کاری که با پولهایشان میکردند بسیار دلهره داشتند. هر زمان که شایعه میشد که بانکی در حال ورشکستگی است مردم هجوم میآوردند تا پولهای خود را خارج کنند. پدیدهای که به آن هجوم بانکی (Bank run) گفته میشود. واضح است که بانک بهراحتی نمیتوانست تمام پولها را برگرداند. وقتیکه این موارد بسیار شایع شد روزولت، رئیسجمهور وقت آمریکا وارد میدان شد و برای کمک کردن به مردم و از بین بردن ترس آنها درزمینهٔ پوچ شدن تمام سرمایهشان قراردادی را امضا کرد. این قرارداد سبب به وجود آمدن نهادی شد به نام شرکت بیمه سپرده فدرال (FDIC). این نهاد بخشی سپردههای مردم را بیمه میکرد.
طبق این قرارداد اگر وضعیت بانکی در آمریکا شرایط خوبی را نداشته باشد آنگاه این نهاد دخالت کرده و یا مانع ورشکستگی بانک میشود و در صورت ورشکستگی نیز نامهای به دارندگان سپردههای بانکی ارسال میشود تا از بسته شدن بانک خبردار شوند. مدتی بعد هم نامه به همراه یک چک برای هر فرد ارسال خواهد شد.
اما سؤال اینجاست که آیا تمام سپردهگذاران به پولهای خود میرسند؟ در سال 1933 و هنگام شروع این نهاد، آنها سپردههای تا 2500 دلار را تضمین میکردند اما الآن بر اساس اصلاحیه سال 2011 این مقدار به 250 هزار دلار برای هر سپردهگذار رسیده است. تا سال 2014، 6638 موسسه مالی آمریکا در آن عضویت داشتند.
با تمام این وجود امکان دارد در شرایط خاصی همچون بحران سال 2008 دولت آمریکا اقدامات دیگری نیز انجام دهد. در این سال، 25 بانک و موسسه مالی در آمریکا با بحران مواجه شده و بسته شدند اما بزرگترین ورشکستگی ازلحاظ ارزش دلاری مربوط میشود به 25 سپتامبر سال 2008 که واشینگتن میچوال با 307 میلیارد دلار سپرده به مدت 10 روز هجوم بانکی یعنی درخواست مردم برای خارج کردن حسابهایشان را تجربه کرد. در این زمان FDIC بهطور موقت برنامه تضمین موقت نقدینگی را عملیاتی کرد تا اعتماد مردم را افزایش دهد و نقدینگی را در سیستم بانکی تقویت کند. بر اساس آن تمام حسابهای جاری و غیر سود ده بانک صرفنظر از حجم دلاری آن بیمه میشدند.
یکی دیگر از اقداماتی که در صورت ورشکستگی بانکها FDIC انجام میدهد ادغام آن با مؤسسات دیگر است. بهعنوانمثال در اوت 2009 بانک گارانتی تکزاس که شرایط مناسبی نداشت در اختیار دومین بانک بزرگ اسپانیا BBVA قرار گرفت. این اولین باری بود که یک شرکت خارجی بانک ورشکست شدهای را طی بحران سالهای 2008 و 2009 میخرید. بهعلاوه اینکه شرکت بیمه سپرده فدرال (FDIC) با BBVA توافق کرد که تا در ضرر 11 میلیارد دلاری بانک گارانتی تکراس درزمینهٔ سپردهها و بدهیها شریک شود.
ایران
از اوایل دهه 80 مؤسسات مالی بهطور قارچگونهای تأسیس شد بهطوریکه سر هر چهارراهی که میرفتید با چند اسم جدید و ناشناخته مواجه میشدید. دولت تا جایی دخالتی بر کار این مؤسسات نمیکرد و آنها زیر نظر بانک مرکزی فعالیتی انجام نمیدادند. از دورهای به بعد دولت متوجه شد که نمیتوان آنها را به حال خود رها کرد. به همین دلیل بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران از اسفند ۱۳۸۹ برای ساماندهی بازار پولی کشور، اقداماتی ازجمله ادغام برخی از مؤسسههای مالی و تعاونیهای اعتباری بدون مجوز، تبدیل مؤسسههای مالی بزرگ به بانک، و همچنین انتشار فهرستی با عنوان «مؤسسههای مالی و اعتباری در شرف تأسیس» انجام داد.
در حال حاضر نیز در سایت بانک مرکزی نام تمام مؤسسات مالی مجاز قرار گرفته است. یعنی بانک مرکزی باید بر روی این مؤسسات نظارت داشته باشد تا اقدامات آنها سبب ورشکستگی نشود. اما یکی از روشهای نظارتی بانک مرکزی بر روی بانکهای خصوصی نهادی به نام «صندوق ضمانت سپردهها» است.
این نهاد در سال 1393 تأسیس شد و کارکردی همانند FDIC در آمریکا دارد. یعنی بانکها و مؤسساتی که توسط بانک مرکزی مجاز شناخته میشوند باید با پرداخت 2 درصد از سرمایهشان به عضویت آن دربیایند تا سپردههای مردم تضمین شود و سپس به صورت سالیانه مبلغی را به صندوق بدهند. با مقایسه تاریخ تأسیس 1933 این نهاد در آمریکا و تاریخ 1393 در ایران متوجه اختلاف 80 ساله آن خواهیم شد.
بنابراین صندوق ضمانت سپردهها باید از پول مردم
در درون بانکها و مؤسسات اعتباری محافظت کند تا مانع ورشکستگی بانکها شود و
درصورتیکه آنها همانند موسسه مالی اعتباری کاسپین در شرف ورشکستگی قرار داشته
باشند، بعد از اعلام ورشکستگی پول سپردهگذاران را تا یک سطحی بازگرداند. اما چه
مقدار از پول مردم در بانکهای ورشکسته شده باز خواهد گشت؟ بر اساس اطلاعات سایت
بانک مرکزی سقف تضمین برای هر سپردهگذار در هر یک از بانکها و مؤسسات اعتباری
غیر بانکی در صندوق ضمانت سپردهها برای سالهای 1393 و 1394 مبلغ 100
میلیون تومان تعیین شده است.
بههرحال این صندوق باید در صورت ورشکستگی اعضای
خود که تمام مؤسسات مالی و اعتباری مجاز و بانکها هستند سپردههای زیر 100 میلیون
تومان را پرداخت کند. سپردههای بالای صد میلیون نیز بعد از فروش سرمایه بانک
پرداخت خواهد شد.